آشنایی با نقش‌دوزی

 نقش‌دوزی چیست؟
نقش‌دوزی: فرهنگ معین نیز نقش‌بندی را گلدوزی و زری‌دوزی معنی کرده ولی نقش درزی به دوختی اطلاق می‌شود که هنرمند با استفاده از نخ‌های ابریشمی یا پشمی نگارههای دلخواه را روی زمینهای پیاده می‌کند. در اکثر این درخت‌ها، زمینه دیده نمیشود در دوران مغول و تیوری این هنر از رواج نسبی برخوردار بود ولی دوره اوج این دوخت زمان صفویه بوده است.
اگر بخواهیم حالت‌‌های امروزی نقش‌دوزی را برای شما در یک مثال ملموس تر توصیف کنیم،‌‌ می‌توانیم کوبلن‌دوزی‌‌های مختلف بر روی طرح‌‌های آماده را معرفی نماییم. البته که طرح‌‌های کوبلن از پیش مشخص هستند اما طرح‌‌های نقش‌دوزی عموما توسط خود هنرمند انتخاب‌‌ می‌شوند و بر روی پارچه پیاده‌‌ می‌شوند. این هنر در یزد و اصفهان از مراکز اصلی این رودوزی در گذشته بوده اند که بعدها رفته رفته در نقاط دیگر ایران از قبیل: شیراز، کاشان، خراسان، کرمان، تبریز و ارومیه نیز رایج گردید. برای مثال نخ‌های رنگی، پولک و منجوق ابزارهای اصلی در رودوزی‌های کردستان است که به کمک آنها طرح‌های ذهنی گل و گیاه را روی انواع پارچه پیاده‌سازی می‌کنند. زنان در اکثر شهرهای استان و خاصه در اکثر روستاهای شهرهایی چون بانه، مریوان، سقز، و سنندج به این دسته از هنرها اشتغال دارند.

مقدمه‌ای درباره نقش‌دوزی
نقش‌دوزی را‌‌ می‌توانیم یکی از هنرهای رودوزی معرفی کنیم که از قدیم تا به امروز در هنرهای باستانی ایران وجود داشته و هنوز هم در برخی از مناطق به چشم‌‌ می‌خورد. هنرمندان نقش‌دوزی برای اینکه بتوانند این هنر را روی پارچه پیاده کنند، از نخ‌‌های ابریشمی و پشمی استفاده‌‌ می‌کردند. 
آن‌‌ها با استفاده از این نوع نخ ها، سعی‌‌ می‌کردن که انواع و اقسام طرح و نقش‌‌های مورد نظرشان را با دوخت‌‌های مختلف، بر روی پارچه پیاده کنند. عموما نقش‌دوزی روی پارچه به گونه‌ای انجام‌‌ می‌شود که خود پارچه دیده نمی شود و هر چیزی که شما میبینید، نقش هایی است که با انواع نخ‌‌های مختلف و سوزن‌‌های ریز و درشت دوخته شده است. براي اين دوخت حتماً بايد از پارچه اي استفاده شود كه بافت پارچه قابل شمارش باشد. چون اين دوخت با شمارش خانه اي پارچه پيش مي رود. در صورتي كه به اين گونه پارچه دسترسي نداشتيد با قرار دادن تور شماره‌دوزي روي پارچه ي موردنظر اين دوخت را مي‌توان انجام داد.
اگر بخواهیم حالت‌‌های امروزی نقش‌دوزی را برای شما در یک مثال ملموس تر توصیف کنیم،‌‌ می‌توانیم کوبلن‌دوزی‌‌های مختلف بر روی طرح‌‌های آماده را معرفی نماییم. البته که طرح‌‌های کوبلن از پیش مشخص هستند اما طرح‌‌های نقش‌دوزی عموما توسط خود هنرمند انتخاب‌‌ می‌شوند و بر روی پارچه پیاده‌‌ می‌شوند.
قدیمی‌ترین محصولاتی که آثار نقش‌دوزی بر روی آن‌‌ها مشاهده‌‌ می‌شوند را به دورۀ سلجوقیان نسبت داده‌اند. خیلی‌‌ها معتقدند که این هنر در زمان قبل از سلجوقیان نیز وجود داشته اما به هر مستندات واقعی، مربوط به همین دوره است و از ماقبل این دوره، چیزی در دسترس نیست.
مغولیان و تیموریان، آن طور که باید به این هنر نپرداختند و مانند هر هنری دیگری صفویان را‌‌ می‌توانیم دوران اوج نقش‌دوزی بر روی پارچه‌‌ها معرفی نماییم. البته پارچه‌‌ها و رودوزی‌‌های مختلفی را هم از دوران قاجار‌‌ می‌توانید در موزه‌‌های مختلف دنیا و حتی موزۀ تهران مشاهده نمایید.
دوران صفوي در ايران بعد از اسلام از بسياري جهات و خصوصيات به دوران ساساني در ايران پيش از اسلام شباهت دارد، پيشرفت انواع رودوزي هاي ايراني در حالي كه عصر صفويه بحدي سريع و همه جانبه بود كه تنها باعث قطع نفوذ هنر چيني شد بلكه رقيب بلامنازعي نيز براي توليدات خود چيني ها بحساب مي آمد.
در شمال غربي ايران نيز گروه هايي در اردبيل به توليد مصنوعات گلدوزي شده اشتغال داشته اند و به شيوه شماره دوزي محصولاتي فراهم مي آوردند كه در حال حاضر نمونه هايي از آن در موزه ويكتوريا و آلبرت لندن نگاهداري مي شود.
شاردن سياح معروف در سفرنامه خود راجع به ايران دوره صفوي، ظرافت گلدوزي‌هاي ايراني را كه به نظر او برتر از گلدوزي‌هاي اروپائي و تركي است مي ستايد. در اين دوره نقش‌دوزي نيز كه بيشتر براي آرايش شلوار زنان به كار گرفته مي شد از رواج كامل برخوردار بوده است و اكنون نمونه‌هايي از اين دوخت در موزه متروپوليتن به معرض نمايش گذاشته شده است كه طرح هاي اين سوزندوزي را انواع گل‌ها تشكيل داده است.
در عصر صفويه اهميت رودوزي به اندازه اي بوده كه دست ان در كاران انواع آن به عنوان صاحبان يك حرفه و شغل اجتماعي داراي شهرت و اعتبار بوده اند و اين معنا از آنجابرمي آيد كه محمد مهدي بن محمد رضا اصفهاني، نويسنده كتاب «نصف جهان في تعريف اصفهان»، ضمن اشاره به اصناف دوره صفويه از جماعت: گلابتون دوز، لندره دوز، نقش دوز، ده يك دوزي، پولك دوز، گلچه دوز، و زنجيرباف نيز در كنار ساير اصناف نام برده است. 
رونق و شكوه سوزن دوزي در دوره صفويه را از آنچا مي توان دريافت كه در طول دوره افشاريه و زنديه نيز هنر رودوزي به سبك و سياق روزگار صفوي ادامه داشت و لباس ها و منسوجاتي كه در فاصله سال هاي 1148 تا تاريخ 1209 هجري قمري‌ (دوره افشاريه و زنديه) سوزن دوزي شده از لحاظ طرح و تركيب به قدري شبيه رودوزي هاي عصر صفوي است به دشواري مي‌توان آنها را از سوزن دوزي هاي دوره صفوي تشخيص داد.
در همين زمان بعلت كوتاه شدن دامن بانوان، بر تزئينات روي شلوار محرماتي بانوان افزوده گرديده و هنر نقش‌دوزي و تكه‌دوزي خودنمايي خاصي روي شلوارها نمود.
در دوره قاجار بعلت بلندتر و پرچين تر بودن دامن يا پاچين جامه زنان از اهميت تزئينات روي شلواري كاسته شد و به تزئينات پيراهن و دامن بلند افزوده شد. دامن‌ها معمولا بلند و دايره‌اي (كلوش) بريده مي‌شد كه حاشيه دور آنرا با يراق و گلابتون و مرواريد، منجوق و زغره زينت مي دادند. بالا يا قسمت ليفه دامن را عموما با كمربندي از چرم كه روي آن با پارچه‌هاي ابريشمي و نگين گلدوزي شده بود، نگه مي داشتند. هنر نقش دوزي و آجيده دوزي، مضاعف‌دوزي، سمبوسه دوزي، گبر دوزي، ترمه دوزي، ده يك دوزي و خامه دوزي در اين دوره به اوج خود رسيد . به طوري که از سفرنامه ساموئل گرين ويلبر بنجامين بر مي آيد در دوره قاجاريه بهترين گلدوزي ها در شيراز، اصفهان، كاشان، يزد، قراداغ، تبريز و رشت انجام مي گرفت كه هر كدام داراي طرحهاي متنوع بوده اند.
این آثار نشان‌دهندۀ این موضوع هستند که نقش‌دوزی و یا رودوزی، یکی از هنرهای اصیل و پرکاربرد ایرانی است که از قدیم تا به امروز بر روی انواع پارچه‌‌ها به سبک‌‌های مختلفی اجرا‌‌ می‌شده. برای آشنایی با هنر نقش‌دوزی ابتدا شما نیاز دارید بدانید که این کار با چه لوازمی، چگونه و بر روی چه نوع پارچه هایی انجام‌‌ می‌شود. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف هنر نقش‌دوزی بر روی انواع پارچه‌‌ها خواهیم پرداخت. از این رو پیشنهاد‌‌ می‌کنیم که برای آشنایی بیشتر با این هنر، تا انتهای مقاله ما را همراهی نمایید.

مواد اولیه برای نقش‌دوزی 
1.    پارچه بافت ساده ؛ عموما سعی‌‌ می‌کنند که رنگ‌‌های این پارچه‌‌ها دارای زمینه‌‌های کرم روشن و یا تیرۀ تیره باشند.
2.    نخ‌‌های ابریشمی و پشمی
3.    سوزن‌‌های مختلف در شماره‌‌های متفاوت از نوع کوتاه و بلند و قیچی

طرح‌‌های اجرایی در نقش‌دوزی
عموما برای نقش‌دوزی‌‌ می‌توانند از نقوش مختلفی استفاده کنند و این موضوع کاملا به سلیقۀ خود هنرمند ربط پیدا‌‌ می‌کند با این حال از معروف ترین نقوش رسم شده بر روی پارچه‌‌های تحت نقش‌دوزی‌‌ می‌توانیم به مواردی همچون گل و بوته، گل و مرغ، حیوانات، بته جقه‌‌های مختلف، گل‌‌های پنج پر و هشت پر، نقوش هندسی، محرماتی، راست و کج، بازوبند، بند رومی، شمسه ای، گل‌‌های شاه عباسی ایکاتی، ترنجی، سرترنجی و نیم ترنجی، تاجی، افسری و گل‌‌های جناغی حاشیه ای و غیره اشاره کنیم. 

بیشترین رنگ های کاربردی
در این رودوزی تعدادی رنگ بیشتر از بقیه به چشم می‌خورند که شامل فیروزه‌ای، کرم، صورتی، نیلی، قرمز دانه‌ای، عنابی، خردلی، سبز چمنی، سبز زنگاری، قهوه‌ای، آجری، سفید، بنفش، نارنجی، زرد می‌باشد.

کاربرد نقش‌دوزی چیست؟
از نقش‌دوزی استفاده‌‌های زیادی‌‌ می‌توان کرد. این هنر خصوصا بر روی پارچه‌‌ می‌تواند کاربردهای فراوانی داشته باشد. مثلا در قدیم برای تزیین شلوار زنان، پرده، بقچه، سوزنی، سجاده، شال کمری، کمربند، بند ساعت، جلد قرآن، سمبوسه، مچ پیچ، روکرسی، رومیزی، تابلو، روجلد، کوسن، رومبلی از این نقش‌دوزی‌‌های استفاده‌‌ می‌کردند.
اکنون هم از این دوخت برای تزیین لباس‌های زنانه، پرده، بقچه، سوزنی، سجاده، شال کمری، کمربند، بند ساعت، جلد قرآن، سمبوسه، مچ پیچ، روکرسی، رومیزی، تابلو، رو جلد، کوسن و رومبلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نقش‌دوزی چگونه اجرا‌‌ می‌شود؟
ابتدا شما به یک طرح نیاز دارید. طرح را بر روی کاغذ پیاده کنید و آن را با شابلون و یا هر چیز دیگری به پارچه انتقال دهید. حواستان باشد که نقوش طرح باید دقیق بر روی پارچه پیاده شوند و ابعاد در تقارن و تناسب درستی در یکدیگر قرار گیرند. پس از اینکه طرح را به پارچه منتقل کردید، با استفاده از سوزن و نخ‌‌های مختلف از جنس ابریشم و یا پشم، شروع به دوختن کنید.
ابتدا خطوط اصلی را بکشید و در نهایت به ریزه کاری‌‌های طرح بپردازید. در هنر اصیل نقش‌دوزی دوخت‌‌ها همیشه باید به صورت مورب و ساده باشند و در بعضی از دوخت‌‌های نقش، وسط حاشیه‌‌ها و پرچم‌‌های گل‌‌ می‌توانید از نخ گلابتون استفاده کنید. با این حال اگر قصد دارید که تنوعی در دوخت‌‌ها ایجاد کنید و بانواع دوخت‌‌ها وارد هستید،‌‌ می‌توانید از انواع دوخت‌‌ها برای اجرای نقش‌دوزی استفاده نمایید. البته در این صورت دیگر این هنر، نقش‌دوزی قدیمی و اصیل نخواهد شد و ورژن جدیدی از این هنر را ایجاد خواهد کرد.
برای اجرای نقش‌دوزی حتما به این نکته دقت کنید که دوخت‌‌ها خیلی سفت نشوند که پارچه در قسمت دوخت جمع شود و خیلی هم سست نباشد که کلا شکل طرح را به هم بریزد، دوخت‌‌ها باید محکم و صحیح زده شوند و نقش‌‌ها باید با دقت بر روی پارچه خوابیده باشند. در نهایت شما‌‌ می‌توانید در تمام موزه‌‌های جهان و ایران، به خصوص موزه هنرهای تزئینی تهران، انواع نقش‌دوزی را مشاهده نمایید که از تاریخ‌‌های مختلف برای آیندگان به یادگار مانده اند.