با نگاهی گذرا به آثار تاریخی، ادبی و هنری ایران در می‌یابیم که جایگاه پرندگان در افسانه‌ها و داستان‌های آن بسیار پررنگ است و حتی در روایات، اعتقادات، باورهای قومی و مذهبی نیز به اشکال مختلف به آن پرداخته شده‌است.با نگاهی گذرا به آثار تاریخی، ادبی و هنری ایران در می‌یابیم که جایگاه پرندگان در افسانه‌ها و داستان‌های آن بسیار پررنگ است و حتی در روایات، اعتقادات، باورهای قومی و مذهبی نیز به اشکال مختلف به آن پرداخته شده‌است.
طاووس همواره یکی از زیباترین نوع پرندگان شناخته‌شده و استفاده از آن بر زیبایی اشیاء و آثار می‌افزوده است تا جایی که گاه زیبایی آن‌ها را به طاووس نسبت می‌داده‌اند. از آغاز اسلام تاکنون نقش طاووس در بسیاری از آثار دوره‌های مختلف تاریخی جلوه‌گر شده‌است که بیش از همه می‌توان تنوع کاربرد آن را بر روی بافته‌ها مشاهده کرد. این پرنده در فرهنگ اسلامی ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و نقش آن در آثار هنری اوایل دوره اسلامی بازتاب دارد. در آغاز نشان آسمان پر ستاره و سپس تزیینی و تجملی معنی یافته است. در دوره‌های صفوی و قاجار، نقش طاووس یکی از نشانه‌های فضای بهشتی به شمار می رود و نمایی از بهشت را تداعی می‌کند. از نظر ویژگی‌های ظاهری نیز در طول دوره اسلامی در ایران، تغییراتی از نظر ظاهر، شکل و فرم، ترکیب‌بندی داشته‌است به‌طوری‌که به اشکال انتزاعی و طبیعی و جنبه‌های نمادین یا تزیینی مطرح شده و در قالب‌های تک‌نگاره، ریتمیک، دارای تقارن محوری و یا مرکزی به‌کار رفته است و بیشتر آن‌ها از پهلو (نیم رخ) و با دنباله گشوده رو به بالا مشاهده می‌شوند.
معنی واژه طاووس در لغتنامه معین این چنین آمده است: طاوس مرغی است از نوع ماکیان که پرهای زیبا دارد به ویژه نر آن که ُدم چتری بسیار زیبایی دارد. پاهای این مرغ زیبا نیست که براساس برخی از افسانه‌ها ابلیس به صورت ماری بر پای آن پیچید و وارد بهشت شد. در خصوص اهمیت طاووس در میان سایر پرندگان، کمال‌الدین دمیری در حیوالحیوان قرن چهارم هجری آورده است: طاووس در میان سایر پرندگان، مانند اسب است در بین چهارپایان. این پرنده با پرستش درخت و خورشید تداعی می‌شود. مظهر طول عمر، عشق و نماد طبیعی ستارگان آسمان، از این رو مظهر بی‌مرگی و خداگونگی است. اگر پیش از باران بی‌قراری کند طوفان در پیش است. رقص باران او تداعی‌گر حرکت مارپیچ است. برخی عقیده دارند که این پرنده در عین زیبایی و حسن دارای معایبی نیز هست. طاووس باعث ورود ابلیس به بهشت و خروج ابوالبشر از آن شد. این پرنده به لحاظ سمبلیک نیز دارای معانی متفاوتی است؛ مانند پادشاهی، تزیینات، تجمل، تکبر، جلال و شکوه، خودبینی، رستاخیز، زندگی توام با عشق، زندگی درباری، زیبایی، سلطنت، شان و مقام، شهرت، غرور، دنیوی، فناناپذیری، مورد ستایش همگان... به اعتقاد مردم دوره باستان، طاووس نابودکننده مار است از این‌رو آن را عامل حاصل‌خیزی زمین دانسته‌اند. این پرنده اغلب در طرفین درخت زندگی می‌کند و همراه با مفاهیم مذهبی بوده است. در اشعار تعدادی از شاعران نیز از این پرنده یاد شده‌است:
چنين گفت با رسـتم اسـفنديار
كه بر كين طاووس نر خون مار
بريزيم ناخوب و نـاخوش بـود
نه آيـين شـاهان سـركش بـود
(شاهنامه)
خشم و شهوت مار و طاووساند و در تركيب تو
نفس را آن پايمرد و ديو را اين دستيار
...
جلوه در بوستان قدوسی
بط حرص است و خروس آن شهوت
جاه چون طاووس و زاغ اُمنيت اسـت
(مولانا)
چرا عمر طاووس و درَاج كوتـه
چرا مار و كركس زيد در درازي
(مصعبي، به نقل از صفا)
مهر تو و سينهي چو من كس
طـاووس و سـراي روسـتايي
(انـوري)
از درون‌سو مارفعلم وز برون طاووسرنگ
قصـه كوتـه‌كـن كـه ديـو راهزن را ره‌بـرم
(خاقاني)
و چنان كه عطار گفته‌است:
خـه‌خـه اي طـاووس بـاغ هشـت‌در
ســوختي از زخــم مــار هفــت‌ســر
صـحبت ايـن مـار در خونـت فكنـد
وز بهشــت عــدن بيرونــت فكنــد
